Juhani Pallasmaa
Tóm tắt:
Bài tiểu luận của kiến trúc sư nổi tiếng người Phần Lan, Juhani Pallasmaa, giới thiệu về phương pháp luận Hiện tượng học trong kiến trúc và một cách tư duy, tiếp cận mới trong việc tạo ra những trải nghiệm không gian cùng những kết nối tinh thần sâu sắc giữa môi trường xây dựng và con người. Đồng thời tác giả cũng đặt lại những câu hỏi về bản chất và giá trị cốt lõi của kiến trúc trong đời sống con người ngày nay.
Lời người dịch
“Không gian ý niệm”- Lần đầu tiên tôi được nghe đến khái niệm này là khi đang học năm thứ 3 ngành Thiết kế nội thất (sau này khoa đã được đổi tên thành Kiến trúc nội thất), đại học Kiến trúc TP.HCM. Thầy tôi khi ấy đã nói rằng không gian ý niệm chính là đỉnh cao trong thiết kế không gian, thiết kế dựa trên những thứ vô hình (cảm xúc) và truyền đạt nó thông qua những thứ hữu hình (ngôn ngữ thiết kế), như một dạng cầu nối trực tiếp nhất giữa thế giới vật chất hữu hình (không gian vật lý, kiến trúc, nội thất) với thế giới nội tâm vô hình nhưng sâu thẳm bên trong mỗi con người. Khái niệm này đã ám ảnh tôi suốt một thời gian dài và cho đến tận bây giờ. Để theo đuổi giới hạn này, chúng ta trước hết phải có đủ can đảm và liều lĩnh đặt chân vào nơi sâu thẳm nhất trên thế giới- nội tâm con người, nơi mà theo nhà tâm lý học phân tích nổi tiếng người Thụy Sĩ, Carl Jung, chính là:
“a vast territory… it was a mystery that challenge the adventuresome with the prospect of rich discovery and frightened the timid with the threat of insanity… the whole world hangs on a thread and that thread is the human psyche.” (Murray, 1998).
“một địa hạt mênh mông rộng lớn… nó (tâm lý con người) là một bí ẩn đầy thách thức với những kẻ ưa mạo hiểm cùng với phần thưởng là một sự khám phá to lớn nhưng cũng đồng thời làm những người rụt rè e sợ bởi nguy cơ bị mất trí… cả thế giới được treo trên một sợi chỉ và sợi chỉ đó chính là nội tâm con người”
Thế nhưng sau đó, bằng cách nào để có thể tạo ra sự kết nối giữa thế giới vô hình tưởng chừng như xa xăm đó với một không gian xây dựng vật lý khi ngày nay, phần lớn những thử nghiệm trong thiết kế nội thất đều xoay quanh xu hướng và phong cách- những yếu tố bên ngoài, hữu hình và tồn tại ngắn hạn?
6 năm sau, vào năm 2018, khi đang tiến hành nghiên cứu cho luận án Thạc sĩ của tôi tại Anh, câu hỏi này đã bắt đầu được giải đáp nhờ vào bài tiểu luận Hình thái của cảm xúc- Một góc nhìn về Hiện tượng học trong kiến trúc của Juhani Pallasmaa. Đây là một chương trong cuốn sách Lý luận cho một kỉ nguyên mới trong kiến trúc- Tuyển tập các bài lý luận kiến trúc (Theorizing a New Agenda for Architecture- an Anthology of Architectural Theory) được xuất bản vào năm 1996.
Vậy hiện tượng học (phenomenology) là gì? Hiện tượng học hay triết học hiện tượng là một trong những khám phá mang tính đột phá của triết học phương Tây ở thế kỉ 20. Ở đây, “hiện tượng” (phenomenon) được hiểu là tất cả các hiện tượng của ý thức theo một nghĩa phổ quát.
“Thông thường ý thức hướng ra thế giới bên ngoài. Trong đời sống và trong hoạt động khoa học chúng ta xuất phát từ một lòng tin thâm căn cố đế vào sự tồn tại khách quan, không lệ thuộc và ý thức của thế giới xung quanh. Đã đến lúc cần từ bỏ cách đặt vấn đề “có tính chất tự nhiên” này, quay sự chú ý của chúng ta vào thế giới bên trong, vào chính ý thức. Thế giới bên ngoài, thế giới được xem như đối tượng không phải là mối quan tâm cơ bản. Đối tượng của triết học là ý thức – một “siêu việt tính lý tưởng”. Chỉ trong môi trường của tồn tại lý tưởng ấy chân lý mới phát lộ ra cho ta bằng con đường trực giác bản chất. Nội dung của ý thức “thuần túy” cũng là đối tượng của sự nghiên cứu hiện tượng học.” (Triethoc.edu.vn, 2014)
Bài tiểu luận nàyđã gợi mở cho tôi rất nhiều về sự kết nối ý thức giữa con người với không gian sử dụng. Nhìn lại lịch sử phát triển bắt đầu từ thế kỉ 20, ta có thể nhận thấy rằng sự chú ý của phần lớn các ngành, lĩnh vực nghiên cứu đều đổ dồn vào một loạt những thành tựu vĩ đại về khoa học kĩ thuật, công nghệ mà dừơng như bỏ quên đằng sau một vùng đất bí ẩn và nhưng cũng đầy hứa hẹn khác nằm trong chính tâm trí mỗi con người chúng ta. Sự ra đời của triết học, phương pháp luận Hiện tượng học và ứng dụng của nó trong kiến trúc nói riêng và thiết kế không gian nói chung đã giúp đánh thức sự tập trung của người thiết kế vào việc tìm hiểu, nghiên cứu và thiết lập một mối liên hệ sâu sắc từ trong ra ngoài (inside out) giữa con người và không gian sử dụng, không ngừng thúc đẩy giới hạn của thiết kế đến một mức độ sâu sắc và tinh tế hơn rất nhiều.
Để tìm hiểu kĩ hơn về sự hình thành và quá trình phát triển của triết học hiện tượng và hiện tượng học trong kiến trúc, bạn có thể vào đây:
https://kienviet.net/2013/12/11/hien-tuong-hoc-kien-truc/
Nội dung bài tiểu luận Hình thái của cảm xúc- Một góc nhìn về Hiện tượng học trong kiến trúc của Juhani Pallasmaa
Vì sao có rất ít những công trình hiện đại có thể khơi gợi cảm xúc của chúng ta, trong khi gần như bất kì một ngôi nhà vô danh nào ở một thị trấn cũ hay một nông trại khiêm tốn ngoài trời đều có thể đem đến cho con người một cảm giác thân thuộc và thoải mái? Tại sao những nền đá mà chúng ta tìm thấy ở những đồng cỏ um tùm, một kho thóc đổ nát hay một ngôi nhà nổi bỏ hoang đều có thể kích thích trí tưởng tượng của con người trong khi chính những ngôi nhà mà ta ở lại đang bóp chết những sự mơ mộng đó? Những công trình xây dựng trong thời đại ngày nay có thể khơi dậy sự tò mò ở con người nhờ vào khả năng sáng tạo đầy táo bạo nhưng chúng lại khó lòng đem đến cho chúng ta bất kì ý nghĩa nào về thế giới này cũng như sự tồn tại của chính mình.
Ngày nay, có nhiều nỗ lực đang được thực hiện để làm hồi sinh thứ ngôn ngữ kiến trúc đã bị suy yếu thông qua một cách diễn đạt phong phú hơn và làm sống lại những chủ đề lịch sử. Tuy nhiên, dù có một sự đa dạng mạnh mẽ trong cách tiếp cận, nhưng với một cách thể hiện khô cứng mang đậm tính kĩ thuật như trong lĩnh vực xây dựng, thứ mà họ đang cố chống lại, những tác phẩm tiên phong này dường như chỉ đem lại một cảm giác mất mát to lớn về ý nghĩa
Sự kiệt quệ về ý nghĩa nội tại của kiến trúc đã được phân tích kỹ trong rất nhiều bài viết về lí luận kiến trúc gần đây. Một vài tác giả cho rằng kiến trúc của chúng ta quá nghèo nàn về hình thức, một số khác lại cho rằng hình thức của chúng (kiến trúc) thì lại quá trừu tượng hoặc hàn lâm. Từ trên quan điểm của triết học văn hóa, toàn bộ hệ thống chủ nghĩa duy vật khoái lạc (hedonistic materialism) của chúng ta dường như đang đánh mất đi khía cạnh tinh thần, điều mà nhìn chung có thể xứng đáng được duy trì lâu dài.
KIẾN TRÚC NHƯ MỘT TRÒ CHƠI VỚI HÌNH KHỐI
Trong quá trình chuyển đổi thành một chuyên ngành đặc thù, kiến trúc đã dần dần tự tách rời bản thân khỏi nền tảng dự tính ban đầu, trở thành một chuyên ngành ngày càng bị chi phối toàn diện bởi một hệ thống giá trị và luật lệ riêng biệt. Kiến trúc đang dần trở thành một lĩnh vực của công nghệ, nhưng vẫn mạo hiểm tự nhận bản thân là một hình thức biểu đạt tự do của tính nghệ sĩ.
Ngoài ra vẫn có những một bằng chứng bổ sung khác có thể chứng minh rằng kiến trúc đang tự tách rời khỏi nền tảng và mục đích đúng đắn của mình. Ở đây, tôi muốn đề cập đến một góc nhìn về mối quan hệ giữa hình thức kiến trúc và phương thức trải nghiệm kiến trúc. Lập luận của tôi cho rằng quy hoạch, bố trí đang bị biến thành một dạng trò chơi về hình khối theo một cách cực đoan và giá trị thật sự của việc trải nghiệm một công trình đang bị xem nhẹ. Chúng ta đang phạm sai lầm trong suy nghĩ và đánh giá một công trình như một sự tổng hợp cứng nhắc của hình khối, mà không hiểu rằng chúng chính là biểu tượng hoặc sự trải nghiệm của một thực tế khác, một thực tế nằm sau những biểu tượng.
Đã đến lúc chúng ta cần xem xét liệu rằng hình thức hay hình khối về tổng thể liệu có thể khơi dậy những cảm xúc kiến trúc (architectural feeling) hay không. Hình thức có phải là những yếu tố cơ bản duy nhất của toàn bộ kiến trúc không? Và liệu những yếu tố khác của công trình như tường, cửa sổ hay cửa đi có phải là những đơn vị thật sự của cảm xúc kiến trúc không?
NHẦM TƯỞNG CỦA CHỦ NGHĨA ELEMENTARISM (CHỦ NGHĨA SƠ BỘ)
Những tiến bộ của khoa học hiện đại đã bị kiểm soát bởi nguyên tắc của chủ nghĩa sơ bộ (elementarism) và chủ nghĩa cắt giảm (reductionism). Khi xem xet một hiện tượng, người ta thường chia nhỏ nó ra thành những yếu tố cơ bản và các mối liên hệ cơ bản, sau đó đánh giá hiện tượng đó như một sự tổng hợp của các yếu tố này.
Quan điểm của chủ nghĩa sơ bộ cũng chi phối lý luận, giảng dạy và thực hành trong nghệ thuật và kiến trúc. Điều này cũng đồng thời bị giới hạn chỉ cho nghệ thuật của thị giác. Trên nền tảng của hệ tư tưởng được truyền đạt bởi trường Bauhaus, kiến trúc được giảng dạy và phân tích như một trò chơi với hình khối và không gian. Người ta cho rằng đây cách để đạt được một sự kích thích thị giác dựa trên chức năng của nhận thức thị giác được nghiên cứu bởi tâm lý học nhận thức. Một công trình được nhìn nhận như một tổ hợp chắc chắn được xây dựng dựa trên sự lựa chọn của các yếu tố có sẵn mà mất đi sự liên hệ với thực tế về trải nghiệm bên ngoài của chính bản thân công trình, đó là chưa kể đến sự nỗ lực một cách tỉnh táo để phác họa và biểu hiện rõ ràng lĩnh vực của nhận thức của chúng ta.
Thế nhưng chẳng phải một tác phẩm nghệ thuật thật ra chính là sự đối nghịch với toàn bộ ý tưởng về chủ nghĩa sơ bộ sao? Chắc chắn rằng ý nghĩa của một tác phẩm nghệ thuật được khai sinh từ tổng thể, từ một ý tưởng kết nối các bộ phận chứ không hề là sự tổng hợp của các yếu tố.
Việc phân tích cấu trúc cứng nhắc của một công trình kiến trúc không phải lúc nào cũng có thể giúp biểu đạt chất nghệ sĩ của một toàn nhà hay việc chúng tạo ra những hiệu ứng này như thế nào.
KIẾN TRÚC CỦA HÌNH TƯỢNG
Tính nghệ sĩ của một tác phẩm nghệ thuật không nằm ở những thứ hữu hình hiển nhiên mà chúng chỉ tồn tại trong nhận thức của người thưởng thức. Do đó, việc phân tích một tác phẩm nghệ thuật chính là nằm ở cái nội quan chân thật nhất thông qua nhận thức ấn định lên nó. Ý nghĩa của tác phẩm nghệ thuật không nằm ở hình dáng mà nằm ở cái hình ảnh được chuyển hóa thông qua các hình khối và những tác động về mặt cảm xúc mà chúng chứa đựng. Hình dáng chỉ tác động đến cảm xúc của chúng ta thông qua cái mà nó muốn biểu đạt.
Do đó, nếu việc giảng dạy và phê bình không cố gắng làm rõ những chiều không gian kiến trúc được truyền tải một cách có ý thức thì họ sẽ khó lòng đạt được bất kỳ thứ gì liên quan tới bản chất nghệ thuật của kiến trúc. Những nỗ lực ngày nay để khôi phục sự giàu có của tính biểu hiện kiến trúc thông qua sự đa dạng của hình dáng thì được dựa trên một sự kém hiểu biết về bản chất của nghệ thuật. Sự giàu có của một công trình nghệ thuật nằm ở sức sống của những hình ảnh mà nó khơi gợi nên. Tuy nhiên sự mâu thuẫn nằm ở chỗ những hình ảnh được sử dụng cho phần lớn các sự diễn dịch này thì lại được khơi gợi thông qua những hình khối đơn giản và nguyên bản nhất (the simplest, most archetypal forms). Sự quay lại của Chủ nghĩa Hậu hiện đại với những chù đề cổ xưa (ancient theme) thì không có đủ lực thúc đẩy bởi vì sự cắt ghép những mô tuýp kiến trúc này đã đánh mất đi sự liên kết tự nhiên chân thật về mặt cảm xúc với bản thân kiến trúc đó.
Ezra Pound đã từng nói rằng âm nhạc sẽ bị suy thoái nếu nó tách rời quá xa khỏi điệu nhảy và thơ ca sẽ héo mòn nếu nó bị tách rời khỏi âm nhạc và câu hát. Tương tự, kiến trúc cũng có nguồn cội riêng, và nếu nó bị tách rời quá xa khỏi nguồn cội đó, kiến trúc sẽ tự đánh mất tính hiệu quả của nó. Việc làm mới một môn nghệ thuật nghĩa là tìm lại phần bản chất sâu thẳm nhất của chính nó– The renewal of an art means rediscovering its deepest essence.
Ngôn ngữ của nghệ thuật là ngôn ngữ của những biểu tượng, thứ ngôn ngữ có thể được đồng nhất với sự tồn tại của chúng ta. Nếu nó thiếu đi sự liên kết với những kí ức về giác quan nằm ở tiềm thức và liên kết với hàng loạt những giác quan khác, thì nghệ thuật sẽ có thể bị hạn chế như một thứ trang trí vô hồn. Sự trải nghiệm của nghệ thuật chính là sự tương tác giữa kí ức được biểu hiện và thế giới của chúng ta. Theo một nghĩa chung thì tất cả mọi hình thức nghệ thuật đều xuất phát từ chính cơ thể của con người. Một nhà viết tiểu luận về nghệ thuật nhận thức, Adrian Stokes, đã chỉ ra rằng:
“…điều đó là cực kì quan trọng rằng để trải nghiệm ý nghĩa và bản chất của kiến trúc thì sự tác động đó phải được xây dựng dựa trên một sự tương đồng trong thế giới trải nghiệm của người sử dụng.”
(Còn tiếp)
HÌNH THÁI CỦA CẢM XÚC – Một góc nhìn về Hiện Tượng Học trong Kiến Trúc (Phần 2)
HÌNH THÁI CỦA CẢM XÚC – Một góc nhìn về Hiện Tượng Học trong Kiến Trúc (Phần 3)
Người dịch: Lipv
Nguồn tham khảo:
Murray, S. (1998) Jung’s map of the soul: An introduction. America: Open court publishing
Triethoc.edu.vn
(Last accessed 23 February 2020)
| Splace 
Pingback: KIẾN TRÚC NHƯ MỘT TRÒ CHƠI VỚI HÌNH KHỐI | | Splace
Pingback: Nhầm Tưởng Của Chủ Nghĩa Elementarism (Chủ Nghĩa Sơ Bộ) | | Splace
Pingback: HÌNH THÁI CỦA CẢM XÚC – Một góc nhìn về Hiện Tượng Học trong Kiến Trúc (Phần 2) | | Splace
Pingback: HÌNH THÁI CỦA CẢM XÚC – Một góc nhìn về Hiện Tượng Học trong Kiến Trúc (Phần 3) | | Splace